Abdullah Deveci*
Akadca Gannu, İbranice’de Gan Aden (Garden of Eden), Yunanlılarda parádeisos, Yunan mitolojisinde Hesperides Bahçesi ve İslam’da cennet sözleri sürekli olarak bahçe ile bağlantılıdır. Bahçenin kendisi bile. İslam’da cennet, “örtmek” ve “bitkileri ve ağaçlarıyla toprağı örten bahçe” anlamına gelir. Cennet bereketli topraklara sahip çok hoş bir bitki örtüsüne sahiptir. Alışılmış elmanın cennetteki tüm inançlar için özel bir anlamı olduğunu da eklemeden geçmeyelim.
Mükâfat için cennet, ceza için cehennem gidilecek yerdir. Hieronymus Bosch dünyevi bahçeyi, Cennet Bahçesi ve Cehennem ile birlikte fotoğrafladı. Bosch’un bu eseri, dinler tarihi, sanat tarihi, psikanaliz ve edebiyat gibi farklı disiplinlere konu olmuş ve üzerine çok şey yazılmış, çizilmiştir.
Hollandalı Rönesans Ressamı Hieronymus Bosch, kesin tarihi bilinmemekle birlikte 1450’lerde S’Hertogenbosch’ta doğdu. 1516’da aynı şehirde öldü. Asıl adı Jheronimus van Aken olan Bosch, Aachen’den geldiği sanılan ressam bir ailenin oğluydu. Tüm hayatını S’Hertogenbosch’ta geçirdi. İlk bağımsız çalışmalarını 1488-1499 yılları arasında bu şehrin katedralinde gerçekleştiren Bosch, katedralin fotoğraf ve süslemeleri üzerinde çalıştı. Kişisel hayatı hakkında neredeyse hiçbir bilgi yok. Bosch’un yaşadığı dönem, Protestan fikirlerin ve reform hareketlerinin ağırlık kazanmaya başladığı dönemdir. Bilindiği üzere Islahat hareketinin din ve halk arasındaki bürokrasiyi ortadan kaldırma çabası, Avrupa’nın Kuzey ve Benelüks coğrafyasında ağır karşılık bulmuştur. Bosch, Katolik ahlakının didaktik bir ressamıdır. İnsanların daha dindar olabilmesi için fotoğraflarının etkili olmasını istiyordu.
KORKU DİNİ BESLER, HASTALIK LAİKLERİ ÇEKER
Anna C. Krausse’ye göre salgın hastalıklar, savaşların yıkıcı etkileri, toplumsal çalkantılara eşlik eden açlık gibi nedenler 16. yüzyıl Hollanda’sında dini duyguları derinden etkiler. Yaratıcının insanları cezalandırdığını düşünenler, dini fanatizme düşerler. Cadı avlarının apaçık ortaya çıktığı dönemlerdi. Öte yandan, dini kurumların tartışıldığı ve Katolik Kilisesi’ne karşı ‘Reform’u savunanların kitleleri kucaklamaya başladığı dönemdi. Hieronymus Bosch’un fotoğraflarını bu tür bir dini ve politik ortamda çektiğini hayal etmeliyiz. Garip olanın kaygılı, saçma olanın keskin bir alayla eşlik ettiği fotoğraflar bunlar. Kaygı dini beslerken, sinizmin laiklerin iştahını kabarttığını söylemek bence yanlış olmaz. Bu, Benelüks coğrafyasının ressamları Van Eyck, Bosch ve daha sonra Bruegel’in her zaman fantastik bahislerle yaptıkları bir şeydir.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi Çalışması bir triptiktir. Triptik fotoğraf denilince ortası daha geniş olan üç kanatlı pano düzeni anlaşılmalıdır. Yan kapaklar katlanabilir ve kapatıldığında orta paneli kapatır. Kapaklar kapatıldığında ise Dünya Zevkleri Bahçesi’ndeki gibi bir arka kapak fotoğrafıyla karşılaşabiliriz.
ARKA KAPAK GÖRSELİ: ÜÇÜNCÜ GÜN
Sanat Kapak Resmi: Yaratılışın Üçüncü Günü.Triptiğin yan kapakları kapatıldığında sol köşede gri tonlarında boyanmış bir küre ve İncil tutan Tanrı tasviri yer almaktadır. Art kapak fotoğrafında ışık ve renk yoktur. Bunun nedeni, kozmosun yaratılışının üçüncü gününün tasviri olsa gerek. Gombrich bunun Nuh Tufanı tasviri olduğunu ve fotoğrafın adının “Tufan Dersi” olması gerektiğini söylese de sağ ve üst köşelerdeki yazıtlar fotoğrafın yaratılışla ilgili bir sahne olduğunu düşündürür: İpse dixit et aslında güneş; ipse mandavit et cerata sunt (Çünkü dedi ve oldu; emretti ve hareketsiz kaldı).
SON PANEL: CENNET BAHÇESİNE TERCİH EDİLEN GÜNAH
Sol Panel: Cennet.Aden bahçesinin tüm tatlılığı ve cazibesiyle resmedildiği sol pano da kutsal nikahı göstermektedir. Kutsal evlilik tek eşli olmalıdır. Adem, Havva ve Tanrı, günahkâr olmayan insanları fantastik hayvanlar ve nesnelerle dolu bir cennette bekliyor. Gombirch’e göre bu kompozisyonda, Yaratıcı’nın Havva’nın elini tutması ve Adem’in ayaklarının Tanrı’nın giysisine değmesi, insan ile Tanrı arasındaki ilahi birliği göstermektedir.
Meyve dolu ağaçların ortasındaki bir su birikintisinden su içen beyaz tek boynuzlu at, geyik, ağaca tırmanan ayı, uzun kulaklı garip hayvan, çeşitli kuşlar, Avrupa için uzaylı fil ve zürafa, ayrıca kuş başlı balık gövdeli hayvan okuyor. Önündeki gölette kitap, boynuzlu balıklar, kurbağa gibi hayvanlar ve çeşitli su canlıları… Kısacası Bosch’un hayal gücüyle şekillendirdiği pek çok canlı, cennet hayvanları olarak tasvir edilmiş.
Eski Ahit’te eti yenmemesi gereken (Levililer 11; 13) iğrenç ve kötü niyetli bir kuş olarak tanımlanan ve Orta Çağ’da büyücülük ve uğursuzluk olarak da anılan baykuşun, cennette tasvir edilmiştir. Arka plandaki gölette Hayat Pınarı olarak yorumlanan çeşmenin ortasındaki özel bir yerde bulunan baykuş, cennetin de güvenli bir yer olmadığını anlatmak için kullanılmıştır. Ya da Bosch’un baykuş sembolünü Adem ve Havva’nın cennetten kovulmasının habercisi olarak kullandığını düşünebiliriz.
ORTA PANEL: Dünyevi Zevkler
Orta Panel: Dünyevi zevkler.Dünya zevkleri bahçesinde, yani fotoğrafın adını verdiği dünyada çıplak, kendinden geçmiş ve şehvetli insanlar resmedilmiştir. Bosch’un göstermek istediği şey, Hıristiyanlığın yedi ölümcül günahı olarak kabul edilen kibir, açgözlülük, kıskançlık, şehvet, öfke, tembellik ve oburluk günahlarıyla boğuşan insanların, dünyanın geçiciliğini umursamadan yaşadıklarıdır. Fıskiye, ıstakoz kabukları, cam objeler, kırılacakmış gibi görünen yumurtalar her şeyin kırılıp yok olacağı hissini veriyor.
Ortadaki gölette yüzen kadınların etrafında at, öküz, ayı, deve, domuz, geyik gibi fantastik yaratıklara binen erkekler ve grifon gibi diğer fantastik yaratıklar dairesel bir döngü içinde dolaşıyor. Cinsellik metaforuyla yoldan çıkan insanların bu döngüde hep aynı şeyi tekrarladıkları gösterilmektedir. İnsanlar kesinlikle farklı meyvelerle tasvir edilmiştir. Cennetteki ilk günaha meyvelerle atıfta bulunularak, günahkarların dünyevi olanı tercih ettikleri bir kez daha gösterilmiştir. Bir bahçede cinselliği göstermek, Orta Çağ’ın edebi eserlerinden bilinen alegorik bir ifadedir. 13. yüzyılın ünlü şiirlerinden biri olan ve benzetmelerle yapılan ve aşk bahçelerinden bahseden “Rose Romance” burada hatırlanabilir: Bir gonca ile sembolize edilen bir bakirenin düşüşünü bir alegori ile anlatan şiir. rüyalar, Geç Orta Çağ’ın en popüler şiirlerinden biridir.
SAĞ PANEL: KAÇ YILLIK EVRİM ÖNCE GÜNAH VE CEHENNEM
AltyazıKargaşalı bir atmosferde cehennemi gösteren sağdaki panel fotoğrafı, günahkarların acı ve utanç içinde farklı şekillerde cezalandırıldığını gösteriyor. Göksel ışığın olmadığı, dış kozmosa kapalı ve ufuk çizgisi olmayan fantastik bir yer olarak tanımlanan cehennemde bahçe yoktur: hayvanlara karışan yaratıkların veya makinelerin insanlara eziyet ettiği ateşli bir yerdir. Burada terörün hüküm sürdüğü karanlık var.
Cehennemin ana figürü, batmak üzere olan iki teknede yükselen ağaç adamdır. Parçalanmış beden imgesinin diğerlerinden daha güçlü gösterildiği tasvirdir. Kırık kalçanın iç kısmında muhtemelen bir fıçıdan sürahiye içki döken bir kişiyle masada oturanlar vardır. Bir adam, sanki pencerenin yanında oturuyormuş gibi, işkence görenleri kayıtsız bir şekilde izler. Başka bir adam, kalçasına saplanmış bir okla merdivenleri çıkıyor.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi Antonio Beatis adlı eserinden ilk olarak 1517-1518 yılları arasında yaptığı Almanya-Hollanda-Fransa-İtalya gezisinin günlüklerinde bahseder. Beatis, fotoğrafın anlaşılır olduğunu söylüyor. Doğanın aslına sadık tasviri dışında tuhaf bulduğu kısımlardan da bahsediyor. Fotoğrafta birden fazla kişiye tuhaf gelen ise “vinç dışkılama” tasviri. Panelin sağ alt köşesinde, bir tahtta oturan kafası karışmış kuş başlı bir yaratık tarafından yutulan günahkâr adamın kalçasından kuşlar çıkmaktadır. Bu tuhaf tasvirler için José de Siguenza, 1605’te “insanlığın ayıbı ve günahı üzerine hicivli bir yorum” olarak adlandırdı.
Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi yorumlanması konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Ancak şiddet ve eziyet görüntülerinin bir kaygı unsuru olarak kullanıldığı çok açıktır. Gombrich, Bosch’un hayal dünyasının komik olmaktan çıkmasının 20. yüzyıl tutumu olduğunu söylüyor. Son zamanlarda yapılan yorumlarda cinsellik çokça vurgulanıyor. Krausse, Bosch’un niyetinin 20. yüzyıl sanatçılarından farklı olduğunu söylüyor. “İnsan ruhunun derinliklerinde yatan kötülükleri değil, insan eyleminin kötü sonuçlarını tuvale aktarmaya çalışıyordu. Korkunç görüntülerin arkasında ahlaki bir mesaj vardı.” Bosch, “insanlığın bu dünyada yaptığı yanlışlardan dolayı çekeceği cehennem azabına dikkat çekmek için”aranan.
GERÇEK AKIM VE BOSCH
Bosch’un fotoğraflarında bir başka figür olarak tasvir edilen tuhaf ve fantastik yaratıklar, bitkiler ve sebzeler, uzamış, orantısız büyümüş ve deforme olmuş çeşitli figürler, insan organları eklenmiş hayvanlar, hermoafrodit iblisler, vücut modülleri, sürrealizmi müjdeleyen formlar dünyası olarak değerlendiriliyor. M.Irak ile kıyaslandığında, cennet ve cehennem üzerine dini bahislerle Bosch’un ahlaki çöküşüne bir eleştiridir. Bosch’un sanatı tema olarak gerçeküstücülere benzemiyor. Ancak 20. yüzyılın resmi anlamında. O da savaşın yol açtığı yıkımdan olumsuz etkilenen sürrealistlere benziyor. Sürrealistlerin yeni ya da başka bir dünyaya bilinçsizce kaçma çabasıyla ortaya çıkan kurmaca sahneler, Bosch’un biçim dünyasıyla örtüşür. Sürrealizm kuramcısı olarak kabul edilen Andre Breton’un “Sürrealizm benden önce de vardı, benden sonra da var olacak” sözü, Bosch’un da içinde bulunduğu bir grup sanatçıya öncelik verdiğini düşündürür.
LACAN VE BOSCH’UN EBEDİ DÜNYASINDAN İNSANIN DÜNYASINA
1920’lerde André Breton önderliğinde gelişen Sürrealizm akımı, Freud’un psikanaliz yönteminden büyük ölçüde etkilenmiştir. Psikanalizde, duygusal ve düşünsel bir durumla baş edememe durumlarında, rüyalar, dil sürçmeleri, istemsiz el-kol ve kas hareketleri, temassız ve mantıksal olarak sistemsiz ve birbirini takip eden konuşmalar bilinçdışının gerçekleri yüzeye püskürttüğü belirtiler olarak ortaya çıkar. benlik. JM Émile Lacan, psikanaliz ile temas halindeki iki tabloya büyük bir değer veriyor gibi görünüyor. Bunlardan biri Hans Holbein’ın Elçiler tablosu, diğeri ise Bosch’un Dünyevi Zevkler Bahçesi tablosu. Rüya gibi fantastik imgelerin bolluğu, resmi psikanalizin konusu yapmaya yeter.
Bosch’un bu tablo hakkında yaptığı psikanalitik yorumları anlamak için Lacan’ın “Ayna Evresi” ve “yabancılaşma” kavramlarına değinmek gerekiyor. İddia aslında Fransız psikolog Henri Wallon’un Lacan’dan önce yaptığı çalışmaya dayanıyor. Wallon’un çalışmasında şempanzelerin ayna karşısındaki davranışları 6 aylık çocuklar üzerinde test ediliyor. Şempanze aynanın karşısına ilgi göstermeyip kendi görüntüsünü aldatıcı bulurken, motor becerileri henüz gelişmemiş olan çocuk aynadaki görüntüyü kendi görüntüsü gibi kabul eder. Çocuk kendinden başka bir görüntüyle (aynada) özdeşleşir. Lacan’ın çalışmasında ayna evresi, özne-benlik işlevinin kurucusu olarak her zaman referans noktası olmuştur.
Yabancılaşma üzerine ilk sözler Marx’a aittir. Marx’a göre “kapitalist düzende işçinin kendi emeğiyle ürettiği nesnelere yabancılaşması, üretim ilişkileri bağlamında tanımlanıyordu. Bu yabancılaşma aynı zamanda insanın insana yabancılaşmasıdır. E. From ayrıca “Kendi işine ve eylemlerine yabancılaşan insan, diğer insanlarla olduğu gibi kendisiyle de bağını koparır” demiştir. Ayna evresini izleyen yabancılaşmada ilk belirleme, aynadaki görüntünün hem boyutları hem de karşı yüzü olarak çocukla aynı olmadığıdır. Aynadaki görüntü kendisi olmadığı için yabancılaştırıyor. Funda Kızıllar Emer’in sözleriyle “Ben ve öteki / orijinal ve kopya ikilemini yaratan bir nesne olarak ayna; Mitolojide (Narcissos), sanatta ve edebiyatta baskın olarak bencilliği ve yabancılaşmayı sembolize eder.” Yazar H. Kräftner’ın metinlerinde kullandığı ayna görüntüsünü beğenen Emer, ayna evresinin kimlik arayışı ve yabancılaşma ekseninde kullanıldığını tespit eder. Kräftner bir mektupta, “Her aynanın kişiye farklı bir yüz gösterdiği doğrudur; Bu yüzden artık kendime çok yabancıyım”. Erdoğan Özmen’e göre Lacan’ın bize gösterdiği imajdaki bu yabancılaşma, bu yabancılaşmanın ‘ego’ ile nasıl örtüştüğüdür.
“Ego, başlangıçtaki bedensel bütünlük eksikliğine dayanan yabancılaştırıcı bir özdeşleşmeyle inşa edilir. Ne kadar eksiksiz görünürse görünsün, “vücut parçalanmış ve koordinasyonsuzdur.” Lacan, bu durumun en uygun ifadesinin Bosch’un fotoğraflarında görüldüğünü söylüyor. Bosch’un fotoğraflarında görülen parçalanmış beden, çözülme hallerinde ve rüyalarda kendini gösteriyor. Lacan’a göre, Bosch’un fotoğraflarında ‘hadım etme, iktidarsızlık, yaralama, ampütasyon ve uzuvların yerinden çıkması’ gibi insanın hayal gücünü taciz eden bedensel felaketlerin görüntüleri güçlü bir şekilde veriliyor.
Kim bilir? Bosch muhtemelen ter içinde uyandığı rüyasından hatırladığı şeyi resmetmiştir. Fotoğraflarında muhtemelen mensubu olduğu Katolik cemaatinin toplantılarında yaptığı ve psikanalizin belirtisi olan konuşmalardaki anlatımlar etkili olmuştur.
YAŞADIĞIMIZ DÜNYAYA İNDİRİLEN CENNET HAYAL HAYALİ
Gombrich, Bosch’un bu tablosunun ortasında haklı olarak Jan Van Eyck’in Arnolfini’nin Evliliği tablosuyla paralellikler kuruyor. Gombrich Eyck’in Dünyevi Zevkler Bahçesi’ndeki fotoğrafında “Ben de oradaydım” notunu görmenin garip olmayacağını düşünüyor.
Ayrıca Bosch’un günahkar bir şekilde disipline edilmiş ahlakın üretken ve keyifli bir toplum için gerekli olduğuna inandığı da açıktır. Bu tür bir ahlak aynı zamanda cennet bahçesine açılan kapıdır. Ancak insanlık Bosch’un yaşamı boyunca ne öncesinde ne de şimdi huzur ve doyum bulamadı. Beşinci Mektup’ta Nâzım Hikmet Habeşli talebeye “Yaşamak ne güzel şey TARANTA – BABU” diye yazdırır. Ancak bu satırların yazıldığı sırada Mussolini’nin İtalya’sı cehennemi yaşıyordu. Nâzım elbette yeryüzündeki cenneti hayal etmiştir. Cehennem azabı korkusuyla dünyevi kardeşlik, eşitlikçi ve özgür bir yaşam oluşmayacaktır. Göğün yeryüzüne indirilmesiyle oluşacaktır. Michel Foucault, “Bosch’un çalışmalarının çağdaşları ve sonraki nesiller için anlamı ahlaki bir derstir: dünyadan doğan tüm bu figürler, yüreklerindeki canavarları ihbar eden değil midir?” diye sorduğunda, tasavvur uhrevî değil, bu dünyevîdir demek istiyor.
Rüyamda yorgundum.
Artık cenneti arzulamıyorum.
geçmiş peşimizden gelir
biz ölene kadar
Burası cennet ve cehennem.
*Sanat Tarihçisi, Eskişehir Okulu
